Traktat Lizboński to bardzo gorący obecnie temat. Ciągle się o nim mówi w mediach, ale przeciętny człowiek chyba za bardzo nie wie o co tu chodzi. Podczas niedawnej wizyty studyjnej w Brukseli dotarłem do materiału, w którym unijni urzędnicy odpowiadają na najbardziej elementarne pytania dotyczące wpływu tego dokumentu na przyszłe nasze życie.

Dlaczego Europa potrzebuje traktatu lizbońskiego?

Unia Europejska potrzebuje modernizacji i reform, aby w pełni wykorzystać swój potencjał. Unia liczy obecnie 27 państw członkowskich, ale funkcjonuje nadal według zasad stworzonych dla „piętnastki”. W ciągu minionego dziesięciolecia Unia Europejska poszukiwała odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób optymalnie wykorzystać środki, którymi dysponuje, oraz wzmocnić swoją zdolność do działania.

Jednocześnie wzrasta poparcie dla wspólnego rozwiązywania w ramach UE problemów, które dotykają nas wszystkich, takich jak zmiany klimatu, bezpieczeństwo energetyczne czy międzynarodowy terroryzm. Unia powiększyła się, zmienił się także zakres jej obowiązków, zatem i sposób jej funkcjonowania powinien zostać odpowiednio zmodernizowany. Dzięki rozwiązaniom przewidzianym w traktacie UE będzie także w stanie stawić czoła współczesnym wyzwaniom.

Trzy podstawowe założenia traktatu to: skuteczniejszy proces decyzyjny, więcej demokracji dzięki wzmocnieniu roli Parlamentu Europejskiego i parlamentów narodowych oraz większa spójność działań zewnętrznych UE. Ich realizacja pomoże UE lepiej chronić interesy swoich obywateli w codziennymdziałaniu.

Jakie zmiany odczują europejscy obywatele?

Traktat lizboński ma wzmocnić zdolność UE do działania poprzez zapewnienie większej spójności jej działań zewnętrznych, poszerzenie gamy inicjatyw wewnętrznych, skuteczniejsze osiąganie celów i kształtowanie polityki z myślą o obywatelach oraz usprawnienie funkcjonowania instytucji europejskich w UE liczącej 27 państw.

Unia będzie działać na arenie międzynarodowej skuteczniej i spójniej dzięki ustanowieniu urzędu wysokiego przedstawiciela Unii ds. zagranicznych i polityki bezpieczeństwa, który będzie jednocześnie pełnić funkcję wiceprzewodniczącego Komisji oraz którego wspierać będzie nowa Europejska Służba Działań Zewnętrznych. Traktat zapewni również lepiej zorganizowaną od strony praktycznej ochronę dyplomatyczną i konsularną obywatelom podróżującym do państw trzecich.

Traktat odpowiada również na obawy obywateli europejskich. Na przykład odzwierciedla polityczne zaangażowanie na rzecz poszukiwania rozwiązań problemów związanych ze zmianami klimatu i polityką energetyczną. Po raz pierwszy w historii w traktacie znajdzie się część poświęcona energetyce. Polityka UE w tej dziedzinie ma na celu zapewnienie właściwego funkcjonowania rynku energii, zwłaszcza bezpieczeństwa dostaw energii, oraz wspieranie efektywności energetycznej i oszczędności energii, jak również rozwoju nowych i odnawialnych źródeł energii.

Traktat przewiduje również nowe rozwiązania w zakresie transgranicznych aspektów zdrowia publicznego, ochrony ludności oraz transgranicznego wymiaru sportu. Wśród priorytetowych obszarów zawartych w traktacie znajdują się: wolność, bezpieczeństwo i sprawiedliwość. Unia będzie mogłaskuteczniej zwalczać zjawisko przemytu osób przez granice, promować i wspierać działania w zakresie zapobiegania przestępczości oraz pomagać w zwalczaniu terroryzmu poprzez zamrażanie aktywów. W traktacie potwierdzono również zaangażowanie UE na rzecz stworzenia wspólnej polityki imigracyjnej. Traktat zawiera także „klauzulę solidarności", która stanowi, że Unia i jej państwa członkowskie działają wspólnie w duchu solidarności, jeżeli którekolwiek państwo członkowskie stanie się przedmiotem atakuterrorystycznego lub ofiarą klęski żywiołowej bądź katastrofy spowodowanej przez człowieka.

Te usprawnienia pozwolą Unii lepiej wdrażać swoją politykę mającą na celu zapewnienie wzrostu gospodarczego i konkurencyjności, poprawę zatrudnienia i warunków socjalnych, zwiększenie bezpieczeństwa indywidualnego i zbiorowego, zapewnienie ochrony środowiska naturalnego i polepszenie warunków zdrowotnych, rozwój solidarności i spójności państw członkowskich, postęp naukowy i techniczny oraz poprawę zdolności UE do działań na arenie międzynarodowej.

Traktat lizboński ustanawia również stabilny system instytucjonalny: decyzje będą podejmowane szybciej i w bardziej przejrzysty sposób, wzmocniona zostanie kontrola demokratyczna, zwiększy się też nacisk na podejmowanie decyzji na odpowiednim szczeblu. Obywatelom będzie łatwiej rozeznać się, kto odpowiada za co, oraz zrozumieć powody działania na szczeblu UE.

Po raz pierwszy milion obywateli z różnych państw członkowskich będzie mógł zwrócić się bezpośrednio do Komisji o zgłoszenie projektu aktu prawnego w sprawach podlegających kompetencjom UE.

Czy w sprawach europejskich zwiększy się rola parlamentów krajowych?

Tak. Po raz pierwszy parlamenty narodowe uznano za integralną część demokratycznej struktury Unii Europejskiej. Specjalne postanowienia traktatu pozwolą im w większym stopniu uczestniczyć w pracach UE.

W szczególności będą one mogły odgrywać rolę „strażników" zasadypomocniczości. (Zasada pomocniczości ma na celu zagwarantowanie, że decyzje są podejmowane możliwie jak najbliżej obywateli i że stale sprawdza się, czy działanie na poziomie europejskim jest uzasadnione w świetle opcji dostępnych na poziomie krajowym, regionalnym lub lokalnym). Parlamenty krajowe będą mogły interweniować na bardzo wczesnym etapie, zanim jeszcze dany wniosek legislacyjny zostanie szczegółowo przeanalizowany przez Parlament Europejski i Radę Ministrów.

Czy obywatele będą mieli możliwość zaproponowania instytucjom europejskim swoich inicjatyw?

Tak. Traktat lizboński wprowadza prawo do podejmowania przez obywateli europejskich inicjatywy prawodawczej. Zgodnie z tym nowym postanowieniem w ramach demokracji uczestniczącej obywatele Unii, w liczbie nie mniejszej niż milion, będący obywatelami znacznej liczby państw członkowskich, mogą z własnej inicjatywy zwrócić się do Komisji o przedłożenie odpowiedniego wniosku w sprawach, w odniesieniu do których, zdaniem obywateli, wykonanie przepisów traktatu lizbońskiego wymaga aktu prawnego Unii. Szczegółowe warunki tej inicjatywy zostaną określone w prawodawstwie.

Czy dzięki traktatowi lizbońskiemu proces decyzyjny stanie się bardziej demokratyczny?

Tak. Traktat lizboński zwiększy liczbę obszarów polityki, w których Parlament Europejski, wybierany w wyborach bezpośrednich przez obywateli, będzie zatwierdzał akty prawne wspólnie z Radą, składającą się z ministrów państw członkowskich (tzw. procedura współdecyzji). Wraz ze wzmocnieniem roli Parlamentu Europejskiego i parlamentów krajowych zwiększy się kontrolademokratyczna w Unii. Wyraźny podział kompetencji w traktacie pomiędzy Unię Europejską a państwa członkowskie pozwoli obywatelom lepiej zrozumieć, kto się czym zajmuje.

Na czym polega nowy system głosowania w Radzie Ministrów?

Rada Ministrów będzie podejmowała większość decyzji w drodze głosowania większością kwalifikowaną. Większość tę będzie się obliczać na zasadzie podwójnej większości: aby dana decyzja mogła zostać przyjęta, wymagane będzie poparcie co najmniej 55 proc. państw członkowskich (obecnie 15 na 27 krajów UE), reprezentujących co najmniej 65 proc. ludności UE. Aby uniemożliwić malej liczbie najbardziej zaludnionych państw zablokowanie decyzji, mniejszość blokująca musi obejmować co najmniej cztery państwa członkowskie, w przeciwnym razie uznaje się, że większość kwalifikowana została osiągnięta, nawet jeśli nie zostało spełnione kryterium w zakresie liczby ludności.

Rada Europejska postanowiła, że ten nowy system zostanie wprowadzony w 2014 r. Przez pierwsze trzy lata, tj. do 2017 roku, państwo członkowskie może zażądać, aby dany akt został przyjęty większością kwalifikowaną określoną w aktualnie obowiązującym Traktacie z Nicei.

Czy zwiększy się liczba decyzji podejmowanych w drodze głosowania większością kwalifikowaną?

Tak. Zgodnie z traktatem lizbońskim głosowaniu większością kwalifikowaną będzie podlegać więcej obszarów działalności. W interesie Unii Europejskiej leży usprawnienie procesu decyzyjnego, zwłaszcza w takich dziedzinach, jak przeciwdziałanie zmianom klimatu, bezpieczeństwo energetyczne oraz niesienie pomocy humanitarnej ludności dotkniętej kryzysem w różnych stronach świata. Zmiany wprowadzono również w odniesieniu do takich obszarów, jak inicjatywa obywatelska, ochrona dyplomatyczna i konsularna oraz kwestie proceduralne. Natomiast zasada jednomyślności nadal będziestosowana w przypadku podatków, polityki zagranicznej, obrony oraz zabezpieczenia społecznego

Jakie główne zmiany instytucjonalne wprowadza traktat?

Od 2014 r. zmniejszy się liczba komisarzy, co ma ułatwić Komisji pracę Komisarze będą pochodzić nie z każdego państwa UE, jak to ma miejsce dzisiaj, ale z dwóch trzecich państw członkowskich. Będzie się ich wyznaczać na zasadzie równej rotacji, na okres pięciu lat Zatem każde państwo członkowskie będzie mieć swojego przedstawiciela w dwóch kadencjach Komisji na trzy. Liczba członków Parlamentu Europejskiego zostanie ograniczona do 751. Z każdego kraju zasiadać w nim będzie od 6 do 96 deputowanych.

Utworzono także nowe stale stanowisko - przewodniczącego Rady Europejskiej, którego będzie wyznaczać Rada Europejska na okres dwóch i pół roku. Zapewni to większą ciągłość i stabilność pracom Rady Europejskiej.

Stworzono też urząd wysokiego przedstawiciela Unii ds. zagranicznych i polityki bezpieczeństwa. Będzie on równolegle pełnić funkcję wiceprzewodniczącego Komisji oraz przewodniczącego Rady ds. Ogólnych i Stosunków Zewnętrznych. Wyznaczenie jednego reprezentanta zwiększy spójność działań podejmowanych na arenie międzynarodowej oraz wpłynie na poprawę wizerunku Unii w świecie.

W jaki sposób Karta Praw Podstawowych zwiększy prawa europejskich obywateli?

Traktat lizboński określa kartę jako realny katalog praw, jakie zdaniem Unii powinny przysługiwać wszystkim jej obywatelom, zwłaszcza w kontaktach z instytucjami europejskimi oraz w obliczu obowiązujących zgodnie z prawem unijnym gwarancji. Sześć rozdziałów karty dotyczy następujących aspektów: praw człowieka związanych z godnością, wolności, równości, solidarności, a także praw dotyczących statusu obywatelskiego i sprawiedliwości. Prawa te zostały już wcześniej określone w innych aktach międzynarodowych, takich jak Europejska Konwencja Praw Człowieka, a karta nadaje im formę prawną w ramach Unii.

Instytucje unijne muszą przestrzegać praw zapisanych w karcie. Ten sam obowiązek spoczywa na państwach członkowskich, kiedy wprowadzają prawodawstwo unijne. Nad właściwym przestrzeganiem praw zawartych w karcie czuwa Trybunał Sprawiedliwości. Włączenie karty do traktatu w niczym nie zmienia uprawnień Unii, za to wzmacnia prawa obywateli oraz zapewnia im większą wolność.

Czy traktat lizboński ma na uwadze dokonania Unii w zakresie ochrony środowiska? A co ze zmianami klimatu?

Zdecydowanie tak. Zgodnie z traktatem lizbońskim jednym z celów Unii jest podejmowanie działań na rzecz zrównoważonego rozwoju Europy, zwłaszcza poprzez zapewnienie wysokiego poziomu ochrony i poprawę stanu środowiska naturalnego Wprawdzie dotychczas przyjęte traktaty poruszały już tękwestię, ale traktat lizboński nadaje jej większe znaczenie i lepiej określa ten cel. Zrównoważony rozwój uznano również za jeden z podstawowych celów Unii w kontekście jej stosunków ze światem zewnętrznym.

Środowisko to jeden z obszarów, w których Unia dzieli kompetencje z państwami członkowskimi. W przypadku interwencji w tej dziedzinie Unia musi przyczynić się do osiągnięcia jasno określonych celów, do których należą: zachowanie, ochrona i poprawa stanu środowiska naturalnego, ochrona zdrowia ludzkiego, promowanie ostrożnego i racjonalnego wykorzystywania zasobów naturalnych, promowanie na płaszczyźnie międzynarodowej działań zmierzających do rozwiązania regionalnych lub światowych problemów w zakresie środowiska naturalnego.

Jakie ulepszenia zostaną wprowadzone w obszarze wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych?

W obszarze sprawiedliwości, wolności i bezpieczeństwa traktat lizboński ułatwi działania na szczeblu europejskim, umożliwiając zastosowanie prawie w każdej sytuacji tzw. „metody wspólnotowej", tj. podejmowania decyzji w oparciu o większość kwalifikowaną w następstwie przedstawienia przezKomisję wniosku Będzie się to również wiązać ze wzmocnieniem roli Parlamentu Europejskiego, zwiększeniem kontroli demokratycznej ze strony parlamentów narodowych oraz nadzoru ze strony Trybunału Sprawiedliwości. Szczególne ustalenia, które obowiązują w stosunku do Danii, Irlandii i Wielkiej Brytanii, zostaną utrzymane.

Czy traktat lizboński wzmocni pozycję Europy na arenie międzynarodowej?

Tak - powinno to być jedno z jego głównych osiągnięć. Traktat lizboński określa wspólne zasady i cele działań zewnętrznych UE, którymi są: demokracja, praworządność, powszechność i niepodzielność praw człowieka i podstawowych wolności, poszanowanie godności ludzkiej oraz zasady równości i solidarności.

Większość przepisów dotyczących stosunków zewnętrznych zawartych w obowiązujących traktatach zostanie zebrana w jedną całość i włączona do traktatu lizbońskiego. Dzięki temu lektura traktatów będzie łatwiejsza, a działania unijne - bardziej spójne.